Noreg får sin egen kyrkjeprovins

Øvste leiar for den nye kyrkjeprovinsen var erkebiskopen som skulle ha tilhaldsstad i Nidaros. Landet vart delt inn i fem områder som skulle leiast av kvar sin biskop. Erkebiskopen skulle sjølv ha ansvaret for den nordlegaste bispedømmet, Nidaros. Bjørgvin bispedømme skulle styrast av biskopen i Bergen. Den sørvestlegaste delen av landet skulle biskopen i Stavanger ha kontroll med, medan det var to biskopar på Austlandet; ein i Hamar og ein i Oslo. Samstundes vart det også bestemt at heile 11 bispedømme på øyene vest for Noreg skulle høyre til den norske kyrkjeprovinsen.

Dette var dei to bispedømma på Island, eit på Grønland, Færøyene, Orknøyane og Shetland, samt Hebridane og Isle of Man. Alle desse bispedømma skulle lyde erkebiskopen i Noreg og betale tiend (skatt) han. Biskopane (og andre geistlege) i desse områda måtte reise til Noreg for å delta på møter og forhandlingar. Den norske kyrkja var dermed del av ein større internasjonal organisasjon, og styrte over eit enormt stort område frå midten av 1100-talet.

Vesterhavsøyene kunne leggast inn under den norske kyrkjeleiinga fordi folka der i lange tider hadde hatt tette band til Noreg. Heilt sidan vikingtida hadde folk, spesielt langs kysten, reist vestover for å handle, busetje seg eller også for å plyndre. Jarlane og hovdingane som styrte desse øyrika ville gjerne ha den norske kongen på si side, spesielt dersom dei grensa til andre kongemakter slik som den skotske eller den engelske. Utover 1100-talet og 1200-talet blir presset på desse øyrika frå kongemaktene rundt så stort at dei frivillig, eller under tvang, blir underlagt eit kongedømme. På midten av 1200-talet har den norske kongemakta formelt underlagt seg heile dette området med dei 11 bispedømma. Dette området har i ettertid fått namnet Noregsveldet.

Opprettinga av ein eigen norsk kyrkjeprovins var ei stor hending i mellomalderen. Det gav makt og prestisje til den nye erkebiskopen i Nidaros og biskopane som han var leiar for. Det sørga også for ein ny organisasjon av kyrkja og fastslo rettar som kyrkja no skulle ha.

Nokre av desse rettane var:  

• Rett til å tilsetje prestar og velje nye biskopar. Det hadde kogane gjort tidlegare, men no skulle kyrkja bestemme slikt sjølv. Dette gjorde at kyrkja kunne lausrive seg meir frå kongemakta.  

• Rett til å krevje inn ein skatt av alle familiar som hadde litt til overs. Denne skatten – Romaskatten – kom i tillegg til tienden som alle måtte betale. Folk fekk også lov til å gi større gåver til kyrkja enn tidlegare. Gåvene var betaling for at prestane bad for givaren eller for sjelene til daude personar. Større inntekter førte til større fridom for kyrkja.  
• Rett til å dømme prestar som har forbrote seg, eller folk som har forbrote seg mot kristenrettane. I Europa fans det eigne domsstolar som dømte i saker der prestar eller biskopar hadde brote lova, og dette vart forsøkt innført også her, utan av vi veit kor omfattande denne praksisen var. Den vanlegaste straffa i mellomalderen for lovbrot var pengebøter, slik at dette handla også om inntekter.  

Alle desse rettane kyrkja fekk ved opprettinga av kyrkjeprovinsen var med på å styrka kyrkja si fridom og lausrive den frå kongeleg påverknad. Dette fungerte til begge partars fordel så lenge kyrkja og kongemakta klarte å samarbeide. Det fungerte dårleg under kongar som ikkje var innstilt på å samarbeide med kyrkja, slik som kong Sverre.  

I tidleg mellomalder fans det ikkje klare reglar for kven som kunne bli konge. Ein tenkte seg at søner av tidlegare kongar var betre eigna og hadde større rett til det, men dersom ein konge hadde fleire søner kunne alle i teorien gjere krav på trona. Då kunne det oppstå konfliktar og nokre gonger kjempa ulike kandidatar mot kvarandre. I slike maktkampar var det viktig å ha gode allierte å støtte seg til og leiareigenskapar som overtydde andre om at dette ville bli ein god konge.  

Ei løysing for å unngå strid kunne vere at fleire kongar styrte saman i det vi kallar samkongedømme. Slike samkongedømme har vi fleire døme på fram til ca. 1150. Det kunne vere brør som styrte saman eller andre slektningar.  

Dei tre kongane som var med på å opprette den nye kyrkjeprovinsen i 1152 styrte gjennom eit slikt samkongedømme. Kong Inge, som var 18 år på dette tidspunktet og halvbror hans, kong Sigurd, på 19, hadde vore kongar sidan dei var smågutar. Dei eigentlege riksstyrarane var ei gruppe mektige stormenn. Då Inge og Sigurd hadde vore samkongar i 8 år, kom det endå ein halvbror og kravde å få sin del av samkongedømmet. Det var Øystein som hadde vakse opp på Vesterhavsøyene ein stad. I 1152 var dei altså tre som styrte kongeriket saman. Riket var ikkje delt i tre geografisk. Det var eitt rike, med tre kongar, som av og til var saman og av og til kvar for seg. Dei hadde ikkje faste plassar dei oppheld seg, men flytte seg rundt i landet og helst mellom byane.  

At det ikkje fans faste reglar for kven som kunne bli kongar var ei utfording og kunne føre til strid. Detter vart forsøkt unngått ved å lage lover som fastslo korleis tronskifte skulle føregå. Det var først ut på 1200-talet at slike lover vart respektert og vi fekk ei fungerande ordning som sikra at tronskifta gjekk fredeleg for seg.