Freden i Brømsebro

Jemtland og Herjedalen er to landskap aust for Trøndelag. Begge vart avstått til Sverige som del av fredsoppgjeret i Brømsebro i 1645, og har sidan vore svenske.

Men både Jemtland og Herjedalen har ei lang historie – som mange andre grenseområde – underlagt vekslande og kryssande regime. I tillegg var innlandsområde som før vegar og kommunikasjonar vart betre utbygde, vanskeleg tilgjengelege og såleis utfordrande å kontrollere for sentralmaktene.  

Både Jemtland og Herjedalen låg på ulike vis under den norske kongen i mellomalderen, men kyrkjeleg sokna Herjedalen til Nidaros, medan Jemtland var eit bispedøme underlagt den svenske erkebiskopen i Uppsala.

Gjennom heile 1500- og 1600-talet vart landskapa fleire gonger utsette for okkupasjon frå den statsmakta som ikkje hadde den formelle suvereniteten – frå svenske troppar før 1645 og dansk-norske etter 1645.

Kulturelt og ikkje minst språkleg kan ein framleis høyre at Jemtland og Herjedalen er grenseområde mellom Noreg og Sverige.

Etter å ha sete på den dansk-norske trona i 60 år, døydde Kristian IV i 1648. Sonen, Fredrik III, var ivrig etter å igjen opprette dansk makt og ære, og vinne attende områda Danmark-Noreg hadde tapt til Sverige i 1645.

Svenskekongen Karl Gustav hadde på si side fått blod på tann og ønskte seg eit Stor-Sverige med total dominans over Danmark-Noreg. Dette var ikkje dei andre europeiske stormaktene interesserte i – dei ønskte seg eit Norden med ein viss maktbalanse mellom Sverige og Danmark-Noreg.

Enden på visa, etter Krabbekrigen (1657–58) og Bjelkefeiden (1658–60), var at Fredrik III måtte avstå endå fleire område til Sverige enn faren hadde gjort; Skåne og Blekinge frå Danmark og Bohuslän frå Noreg.  

Under sjølve Bjelkefeiden var også Trondheims len i eit par år avstått til Sverige. Noreg var med det delt i to. Dette vart bøtt på igjen då svenskane ved freden i København i 1660 trekte seg ut av Trøndelag, medan det varige tapet av områda rundt Skåne og Bohuslän laga ein kile inn i landområda til Danmark-Noreg.

Dette førde til større geografisk avstand mellom Noreg og Danmark, noko som etter kvart var med å gje Noreg ei meir sjølvstendig stilling i unionen, særleg i krisetider.

Reformasjonen hadde ikkje berre sprengt den katolske kyrkja i mange nye kyrkjesamfunn og sett spørsmålsteikn ved etablerte sanningar og oppfatningar av tru – den hadde også kasta kongar, prinsar og fyrstar ut i konfliktar om korleis ulike kyrkjesamfunn skulle leva saman, og korleis forholdet mellom kyrkjemakt og statsmakt no skulle vera.

Trettiårskrigen handla også om andre ting, men då partane endeleg samla seg om ei fredsavtale i 1648, vart grensene mellom statar og fyrstedøme i Europa mykje godt trekte mellom ulike «konfesjonelle» område. Det var den dominerande trua i kvart område som var med og avgjorde kvar grensene gjekk og kva slags konfesjon ein stat skulle ha. Frankrike var no den leiande stormakta i Europa.

For Noreg – som var del av Danmark-Noreg – betydde ikkje freden i Westfalen slutt på krig. (Det gjorde det forsåvidt ikkje for andre land i Europa heller.) Heile 1600- og første delen av 1700-talet vart prega av kampen mellom danskekongen og svenskekongen om kven som skulle vera den dominerande makta i Norden. Denne maktkampen blussa stadig opp i små og store konfliktar og krigshandlingar, som også involverte norske soldatar og påverka norske samfunn.