1700–1721

Den store nordiske krigen

Den store nordiske krigen føyer seg inn i rekka av gruelege krigar i tidleg moderne tid, og den dødelegaste som Noreg hadde vore del av.

Men då den endeleg var over med freden i Nystad i 1721, vart det også varig nordisk fred. Sverige si stordomstid var no forbi, medan Russland segla opp som den sterkaste makta i nord.

Frontane i krigen stod hovudsakleg mellom Sverige på eine sida, og høvesvis Danmark-Noreg, Russland, Sachsen-Polen på den andre. Koalisjonen gjekk til åtak på Sverige i 1700, men gjekk på store tap. Danmark-Noreg vart raskt nedkjempa allereie i 1700, men kom med att i krigen etter 1709.

Svenskane prøvde å invadere Noreg både i 1716 og 1718, utan å lukkast. I 1720 kom det tilfredslutning i Frederiksborg mellom Sverige og Danmark-Noreg.

Petter Wessel Tordenskjold

Ein legendarisk hærførar i den store nordiskekrigen.

Petter Wessel Tordenskjold var fødd inn i ein borgarleg familie i Trondheim i 1690, men rømde heimafrå som 14-åring og slo seg opp som dristig og taktisk militær i den dansk-norske marinen – dei siste åra av krigen som sjef over den norske flåten.

Adla i 1715 og utnemnd til admiral i 1718, men også kontroversiell og på eitt tidspunkt stilt for krigsrett – men han vart frikjend. Etter det som skal ha vore fryktlaus og heroisk innsats i fleire sjøslag, mellom anna i Dynekilen då svenskane mislukkast i å invadere Noreg i 1716, døydde han i duell med ein svensk offiser like etter fredsslutninga i 1720.

Tidleg i sjøfartskarrieren var Tordenskjold mannskap både på slaveskip til dei dansk-norske koloniane i Vest-Afrika og Vestindia, og til handelskoloniane i Trankebar i India. Då han steig i gradane var det særleg grunna hans skarpe observasjonar av fienden, der han rekognoserte i Kattegat og Østersjøen med den raske fregatten «Løvendals Galley».

Tordenskjold sitt dramatiske liv fylte ettermælet hans med myter og forteljingar – som ein stor, norsk sjøhelt. Uttrykket «Tordenskjolds soldatar» kjem frå ei iscenesetjing han skal ha gjort i Marstrand i 1719, då han fekk soldatane sine til å marsjere i ring i gatene, slik at svenskane trudde han hadde fleire soldatar enn han eigentleg hadde.

Karl XII og skotet i Halden

Den svenske kongen Karl XII stod sjølv fremst i striden i dei militære trefningane gjennom krigen. Etter sigerrik framgang sidan det første åtaket i 1700, snudde krigslykka ved Poltava i dagens Ukraina i 1709, der svenskane måtte gje tapt for den russiske vinteren og den framstormande russiske tsaren, Peter den store.

Danmark-Noreg vart no med att i krigen, og Karl XII flykta til det osmanske riket og vart verande der i fem år for å byggje nye alliansar.

Etter eit mislukka forsøk på å invadere Noreg i 1716, prøvde Karl XII på nytt i november 1718. Han gjekk inn ved Halden og invaderte Fredriksten festning, men vart skoten og døydde der, og svenskane trekte seg attende med ein gong. Kvar skotet kom frå, dei norske eller dei svenske rekkene, har vore ivrig og livleg diskutert i ettertida.

Karl XII har eit samansett ettermæle – både som heroisk helt og djerv feltherre, og som mislukka strateg med ein feilslått stormaktspolitikk.

General Armfeldts tragiske invasjon i Trøndelag

Samstundes som Karl XII gjekk inn i Noreg ved Halden, tok svenske styrkar under leiing av general Armfeldt seg inn i Trøndelag.

Målet var å beleire Trondheim, men då dei fekk beskjed om at Karl XII var skoten, trekte Armfeldt styrkane attende mot Sverige.

Den skjebnesvangre avgjerda om å prøve å ta raskaste veg over Tydalsfjella førde til eit tragisk endelikt, då arméen i januar 1719 vart overraska av ein forferdeleg vinterstorm. Sjølv om det var barfrost og lite snø, vart kulden, terrenget og mangel på brensel dødeleg for dei dårleg utrusta soldatane.

Samtidskjeldene frå det norske skiløparkompaniet som drog opp på fjellet då stormen hadde lagt seg, fortel om haugar på haugar av ihelfrosne soldatar. Dei var «i full mundur med ransel på ryggen, noen med geværet i armen», andre låg døde ved vegen med mat i handa, medan døde ryttarar sto på hovudet i snø langs vegane. «– nei, jeg kan ikke beskrive det! Jo lengre man kom opp på fjellet, jo flere døde mennesker og hester fikk man at se.»

Mindre enn ein tredel av dei om lag 6000 soldatane skal ha greidd turen heilskinna heim, Armfeldt inkludert, men mange av dei med store frostskadar. Tragedien er ofte kalla Karolinaranes dødsmarsj, etter nemninga på dei svenska soldatane som tente under kongane Karl XI og Karl XII.